Gezonde geest

Net als bij alle kinderen kan er in de eerste levensjaren ook met hoogbegaafde kinderen al erg veel misgaan. Veel problemen die later optreden vinden hier hun oorsprong. Dikwijls gaat alles goed tot aan het moment waarop het kind naar de peuterspeelzaal of naar de basisschool gaat.

Wat is een ontwikkelingsvoorsprong

Voor wat betreft jonge kinderen kan men beter spreken over kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong dan over hoogbegaafde kinderen. Een ontwikkelingsvoorsprong is ook zonder test goed vast te stellen. Hoe groter de voorsprong is, hoe groter de kans dat het kind later inderdaad hoogbegaafd blijkt te zijn. Wanneer de voorsprong ten opzichte van leeftijdgenoten steeds groter wordt is het zeer aannemelijk dat het kind hoogbegaafd is.

Om welke kinderen gaat het dan?

Kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong zijn die kinderen die zich sneller ontwikkelen dan andere kinderen. Een ontwikkelingsvoorsprong kan zich op één of op meerdere terreinen manifesteren. Dat kan zijn op bijvoorbeeld spraak- taalgebied of motorisch gebied. Bij jonge kinderen valt een voorsprong op deze gebieden het eerste op. Hoe groter de voorsprong, hoe meer dat op zal vallen. Kinderen kunnen ook een voorsprong hebben op cognitief gebied, naarmate het kind ouder wordt zal dat meer op gaan vallen.

Motorisch voorbeeld:

De meeste kinderen kunnen los lopen wanneer ze ongeveer 15 maanden zijn. Dat is de gemiddelde leeftijd waarop dit heuglijke feit plaats vindt. Er zijn ook kinderen die daar een paar maanden langer over doen en er zijn kinderen die met tien maanden of nog eerder los kunnen lopen. Dat kind dat met tien maanden los kan lopen, heeft dan een aardige voorsprong op dat gebied in vergelijking met de meeste andere kinderen.

Spraak-taal voorbeeld:

Op hun tweede verjaardag maken de meeste kinderen zinnetjes van twee woorden. Sommige kinderen zeggen op die leeftijd nog geen woord, anderen maken al hele volzinnen. Dat kind dat op tweejarige leeftijd al in volzinnen praat, heeft op dat gebied een voorsprong. De passieve taalschat is in de regel groter dan de actieve.

Sommige kinderen die jonger zijn dan een jaar bezitten al een grote passieve woordenschat. Zij kunnen veel dingen aanwijzen en kunnen op non-verbale wijze duidelijk maken wat ze willen. Deze kinderen begrijpen dus duidelijk meer van de gesproken taal dan de meeste mensen verwachten. Eerder dan andere kinderen zien zij ook het verband tussen oorzaak en gevolg.

Cognitief voorbeeld:

In groep één leren kinderen onder andere de kleuren benoemen. Ook leren zij allerlei begrippen en tegenstellingen zoals eerste/laatste, onder/boven, in/uit, licht/donker enzovoort. Daarnaast ontwikkelen kinderen in die tijd enig begrip van getallen en hoeveelheden en zij leren vormen herkennen en benoemen. Kinderen die dit allemaal al kunnen lang voordat ze naar groep één gaan, hebben een voorsprong op cognitief gebied.

Van een ontwikkelingsvoorsprong kan men dus spreken wanneer een kind een duidelijke voorsprong heeft op één of meerdere ontwikkelingsgebieden in vergelijking tot de meeste leeftijd­ge­noten.

Ontstaan van ontwikkelingsvoorsprong

Een ontwikkelingsvoorsprong kan ontstaan doordat het kind sneller leert en eerder allerlei verbanden ziet dan andere kinderen, maar voor een deel kan dit ook ontstaan omdat het kind veel stimulering vanuit de omgeving krijgt.

Een in potentie hoogbegaafd kind dat ook nog veel gestimuleerd wordt, kan een zeer grote voorsprong op leeftijdgenoten ontwikkelen. Zonder stimulans vanuit de omgeving kan een hoogbegaafd kind zich niet goed ontplooien, de hoogbegaafdheid kan als het ware onzichtbaar worden. Men kan een kind overigens niet hoogbegaafd maken door het flink te stimuleren in zijn ontwikkeling. Een kind kan middels stimulering wel eerder dan anders bepaalde vaardigheden onder de knie krijgen, maar een kind kan daardoor niet door het eigen plafond heengaan.

Wanneer hoogbegaafd?

Er is een glijdende schaal van normale ontwikkeling, ontwikkelingsvoorsprong naar hoogbegaafdheid. Van hoogbegaafdheid kun je spreken wanneer een kind bij voortduring prestaties levert die ver boven het gemiddelde liggen van wat z’n leeftijdgenoten kunnen. Dit kan om prestaties op allerlei gebieden gaan.

Te denken valt aan hoge prestaties op het gebied van sport, kunst, ballet, muziek, sociale vaardigheden enzovoort. Ook bij voortduring hoge prestaties leveren op school, dus op cognitief gebied, kan een uiting van hoogbegaafdheid zijn. Intellectuele hoogbegaafdheid is te meten met een test. Een IQ van 100 is gemiddeld. Vanaf een IQ van 130 spreekt men van hoogbegaafdheid. Een IQ tussen de 115 en 130 duidt aan dat het kind over een bovengemiddelde intelligentie beschikt.

Risico van onderkenning van ontwikkelingsvoorsprong

Niet alle kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong blijken later hoogbegaafd te zijn en niet elke hoogbegaafde had als klein kind een ontwikkelingsvoorsprong. Een ontwikkelings­voorsprong op jonge leeftijd, kan echter wel een indicatie zijn voor hoogbegaafdheid. Een kind dat op meerdere gebieden een ontwikkelingsvoorsprong heeft gehad en die vervolgens is kwijtgeraakt, is wellicht geblokkeerd.

Soms blijkt op school niets van een ontwikkelings­voorsprong, men kan zelfs het tegendeel denken. Hoogbegaafde kinderen die niet goed begeleid worden, kunnen al op jonge leeftijd geblokkeerd raken. Dit wil zeggen dat het kind niet meer in staat is om zijn capaciteiten tot uiting te brengen.

Ontwikkelingsvoorsprong bij baby’s

Sommige onderzoekers menen vastgesteld te hebben dat baby’s die later hoogbegaafd blijken te zijn, alerter zijn dan andere kinderen. Zij doen meer informatie op en weten de verkregen informatie ook sneller en efficiënter te verwerken. Andere onderzoekers hebben aangetoond dat baby’s die van meet af aan aan veel prikkels worden blootgesteld, vaker een ontwikkelings­voorsprong opbouwen dan baby’s die veel in hun bedje liggen en weinig afwisseling genieten in de aankleding van hun omgeving. Enkele opvallende zaken uit het eerste levensjaar vindt men puntsgewijs bij vraag 10 van OmniFaq.

Veel hoogbegaafde kinderen blijken een vlotte baby te zijn geweest, die zich in rap tempo ontwikkelde, weinig slaap nodig had en uiterst beweeglijk was. Veel van die baby’s ontwikkelen vaardigheden op een leeftijd waarop zij er volgens de boekjes nog niet aan toe zouden zijn. De ontwikkelingsvoorsprong van een baby kan op éénjarige leeftijd al enkele maanden bedragen. Dit roept allerlei praktische vragen op, zoals de vraag: welk speel­goed geef ik dit kind en hoe ga ik met hem om.

Ontwikkelingsvoorsprong bij tweejarig kind

Wanneer dit kind twee jaar is geworden kan de voorsprong al enorm zijn, vooral op het gebied van de taalontwikkeling lopen deze kinderen soms wel één, twee of drie jaren voor op hun leeftijdgenoten. Die voorsprong op het gebied van de taalontwikkeling is in de eerste plaats heel leuk, leuk voor het kind en leuk voor z’n ouders. Omdat het begripsniveau al behoorlijk is ontwikkeld kan men met zo’n tweejarige al heel leuke gesprekken voeren en hun vragen zijn niet van de lucht. Heel veel dingen worden al erg goed begrepen en het valt op dat zo’n tweejarige niet alleen veel vragen stelt, maar ook het antwoord weet te verwerken in de volgende vraag.

Sommige kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong gaan zich reeds op de peuterspeelzaal vervelen en ontwikkelen dan gedragsmoeilijkheden. Dit gedrag wekt wel de aandacht van de leiding maar wordt zelden toegeschreven aan het feit dat het kind zich zou vervelen. Er zijn immers kinderen genoeg om mee te spelen en ook is er voldoende aanbod van speelgoed en ontwikkelingsmateriaal.

De mogelijkheden zijn voor dit kind op de peuterspeelzaal echter vaak te beperkt en soms sluit een kind zich dan af voor de andere kinderen en voor de leiding. Totdat het kind ongeveer drie jaar is heeft hij het vaak nog wel naar z’n zin op de peuterspeelzaal. Daarna neemt de animo duidelijk af.

Er zijn steeds minder kinderen beschikbaar waarmee deze slimmerik op z’n eigen niveau kan spelen en praten. Z’n ontwikkelingsgelijken zitten inmiddels allemaal op de basisschool en nogal wat hoogbegaafde kinderen snappen niet dat zij daar nog niet heen mogen. Zij zien steeds vaker dat kinderen die minder goed kunnen praten dan zijzelf naar de basisschool gaan. Aan het kind wordt uitgelegd dat hij moet wachten tot hij groot genoeg is. Sommige kinderen merken op dat zij ouder zijn dan andere kinderen van dezelfde leeftijd.

Het komt ook voor dat het hoogbegaafde kind door de andere peuters vanwege zijn anders zijn geprovoceerd wordt. Van dit provoceren kan het kind z’n hele schoolcarrière last blijven houden. Ook jonge kinderen hebben dikwijls in de gaten wanneer een kind anders dan andere kinderen is. Het andere kind wordt dan uitgedaagd en kan zelfs al op jonge leeftijd gepest worden door andere kinderen. Wanneer een kind zich anders gedraagt dan de meeste andere kinderen zich gedragen, loopt het gevaar gepest of genegeerd te worden.

Een peuter die al een grote woordenschat heeft en al erg goed kan praten, is voor z’n leeftijdgenoten niet altijd goed te volgen. Omdat dit kind grote denksprongen maakt is hij niet goed in staat om in eenvoudige bewoordingen uit te leggen wat hij wil. Voor een kind met een ontwikkelingsvoorsprong kan het erg moeilijk zijn om zich in te leven in het gedachtegoed van z’n leeftijdgenoten. Het onbegrip komt dus van twee kanten.

Natuurlijk zijn er peuters met een ontwikkelingsvoorsprong die een onbezorgde tijd op de peuterspeelzaal doorbrengen. Als het kind de aangeboden activiteiten op de peuterspeelzaal leuk vindt hoeft hij hier nog niet in de problemen te geraken. Kinderen die zich op de peuterspeelzaal daarentegen terugtrekken, steeds maar weer in hetzelfde hoekje zitten, met steeds hetzelfde werkje of speelgoed bezig zijn, nooit eens lachen, verdienen de bijzondere aandacht van de leiding.

Met zo’n kind kan van alles aan de hand zijn. Eén van de mogelijkheden is dat het kind zo’n ontwikkelingsvoorsprong heeft dat hij niet in staat is op de peuterspeelzaal te functioneren zoals van een kind van zijn leeftijd verwacht wordt. Met sommige peuters gaat het al zo erg mis op de peuterspeelzaal dat de ouders besluiten hun kind dan maar thuis te houden. Dit is natuurlijk geen goede oplossing voor het probleem. Op korte termijn is het probleem van de baan, maar als het kind eindelijk naar de basisschool kan, beginnen de problemen waarschijnlijk opnieuw en zullen dan wellicht nog ernstiger vormen aannemen.

Omtrent de sociale en emotionele ontwikkeling van hoogbegaafde kinderen bestaan veel misverstanden en vooroordelen:

• deze kinderen zouden per definitie op deze gebieden achterlopen
• deze kinderen zijn individualisten, zo geen egoïsten
• hoogbegaafden kunnen zich niet aanpassen aan de samenleving
• zij zijn zonderling en verstrooid
• hoogbegaafden zijn over het algemeen ongelukkig
• deze kinderen zijn eigenwijs, kunnen niet met anderen spelen en willen altijd hun zin hebben en gaan uit van hun eigen gelijk
• een kind dat voorloopt op intellectueel gebied maar sociaal en emotioneel functioneert op leeftijdsniveau wordt vaak ten onrechte beschouwd als een kind dat op deze gebieden achterloopt

Een kind dat voorloopt op intellectueel gebied en sociaal en emotioneel functioneert op datzelfde hoge niveau, wordt beschouwd al een “veel te wijs kind”.

Hoogbegaafde kinderen die op sociaal en emotioneel gebied functioneren op een lager niveau dan hun kalenderleeftijd, verkeren wel degelijk in een gevarenzone.

De sociale en emotionele ontwikkeling zijn niet los te zien van de overige ontwikkelings­gebieden. Er behoort een evenwicht te zijn tussen de cognitieve en de sociale en emotionele ontwikkeling.

Kinderen leren veel van en met elkaar, zoals hoe je met elkaar omgaat. Vooral ontwikkelings­gelijken zijn een stimulans voor elkaar. Normaal gesproken vind je in je klas of groep je ontwikkelingsgelijken. Voor hoogbegaafde kinderen gaat dit dikwijls niet op. Het kind valt uit de toon, omdat het anders, verder ontwikkeld is dan andere kinderen. Sommige kinderen worden hiermee al geconfronteerd als ze op de peuterspeelzaal zitten. Voor anderen geldt dit pas op de basisschool en weer andere kinderen krijgen hier mee te maken als ze op het voortgezet onderwijs zitten.

Het anders zijn van een hoogbegaafd kind valt op door:

• vriendschapsverwachtingen die passen bij kinderen die (enkele jaren) ouder zijn
• een woordenschat en manier van praten die door leeftijdgenoten niet begrepen wordt
• andere interesses
• grotere denksprongen, waardoor het samenwerken en spelen met andere kinderen bemoeilijkt wordt.

Het hoogbegaafde kind kan veel onbegrip tegenkomen en daarnaast niet begrijpen hoe andere kinderen van zijn leeftijd denken. Hierdoor kan het kind erg onzeker worden en een negatief zelfbeeld ontwikkelen. Het kind kan zich afzijdig gaan houden en een buitenbeentje worden. Dit komt niet omdat het kind hoogbegaafd is, maar omdat hij zich onbegrepen en afgewezen voelt. Het kind heeft, net als elk kind, begrip en steun vanuit zijn omgeving nodig.

Vaak zal het hoogbegaafde kind zich net zo willen gedragen als z’n leeftijdgenoten. Echter, het kind weet niet hoe andere kinderen van zijn leeftijd denken en waarom ze doen zoals ze doen. Het kind bemerkt dat hij anders is en zal vaak denken dat hij dus niet deugt. In zijn poging om net zo te doen als z’n leeftijdgenoten kan het kind de plank behoorlijk mis slaan. Zijn gedrag komt dan over als kinderachtig en geforceerd. Vaak zien mensen dit als een uiting van een gestoorde sociale en/of emotionele ontwikkeling. Nu het kind naar eigen idee net zo doet als de andere kinderen, deugt hij ook al niet.

Emotionele impact

Een kind dat zich bij voortduring niet begrepen voelt, kan zich erg eenzaam en depressief gaan voelen. Dit kan er toe leiden dat het kind de zin van zijn bestaan niet meer ziet. In sommige gevallen kan een kind dan zelfs op jonge leeftijd tot de gedwongen keuze van zelfdoding komen. Wanneer het kind zich terugtrekt uit het contact met leeftijdgenoten kan men ten onrechte aannemen dat er sprake is van een stoornis binnen het autistisch spectrum.

Een hoogbegaafd kind dat op sociaal en emotioneel gebied verder is ontwikkeld dan leeftijdgenoten, kan hier gemak maar ook hinder van ondervinden. Het kind heeft andere kinderen, maar ook volwassenen sneller door dan verwacht wordt. Deze kinderen kunnen goed tussen de regels door lezen en hebben vaak door wat anderen bedoelen, terwijl die anderen juist alles in het werk stellen om ervoor te zorgen dat het kind niet begrijpt wat er gezegd wordt. Ook volwassenen maken zich hieraan schuldig, door bijvoorbeeld in een taal te gaan spreken welke door het kind niet verstaan wordt.

Een kind dat op intellectueel gebied voorloopt, wordt soms geconfronteerd met zaken waar hij op emotioneel gebied nog niet aan toe is. Ook ontbreekt het dit kind soms aan directe kennis en levenservaring om bepaalde gebeurtenissen in de juiste context te kunnen plaatsen.

Er wordt nogal eens verwacht van kinderen dat ze zich aanpassen aan leeftijd- en groepsgenoten. Er wordt daarbij ook wel van de veronderstelling uitgegaan dat het beter is voor kinderen om hetzelfde te doen als leeftijd- en groepsgenoten. Vooral het optrekken met leeftijdgenoten wordt bijzonder belangrijk gevonden.
Van een kind dat nog geen vier jaar is, wordt niet verwacht dat hij liever leest dan in de zandbak speelt of liever alleen speelt dan met een leeftijdgenoot. Wanneer een kind er weinig behoefte aan heeft om met leeftijdgenoten te spelen wordt vaak de conclusie getrokken dat z’n sociale en emotionele ontwikkeling gestoord zijn.

De ouders krijgen het advies om het kind vooral te stimuleren in het contact zoeken met leeftijdgenoten, tegelijkertijd krijgen ze vaak het advies het kind niet te stimuleren wanneer het zich bezig wil houden met lezen, rekenen en andere activiteiten welke men niet passend vindt voor de leeftijd van dit kind.

De sociale en emotionele ontwikkeling van een hoogbegaafd kind kunnen inderdaad gevaar lopen, zelf wanneer dit kind nog maar een peuter of kleuter is. Door voortdurend op een te laag ontwikkelingsniveau te worden aangesproken kan er een omgekeerde ontwikkelingsgang plaatsvinden welke zich vertaalt in een neerwaartse prestatiecurve. Zie hiervoor het artikel “Een ontwikkelingsvoorsprong in beeld”. Het kind laat op peuterspeelzaal of school steeds minder zien wat hij kan en de leidster of leerkracht ziet daardoor steeds minder reden om het kind moeilijker werkjes of opdrachten aan te bieden.

Waardering voor ontwikkeling

Voor ieder kind is het nodig zich geaccepteerd te voelen, dit geldt zeker ook voor hoogbe­gaafde kinderen. Naast acceptatie is waardering nodig. Die waardering blijft vaak nodeloos achterwege waar het om hoogbegaafde kinderen gaat. Een kind met een ontwikkelingsvoorsprong wordt dikwijls minder geprezen voor z’n werk dan andere kinderen.

Vaak wordt gedacht dat het kind geen aanmoediging nodig heeft, want het kan toch bijna alles al beter dan de rest van de groep. Als het kind de indruk heeft dat z’n werk niet gewaardeerd wordt, voelt hij zich vaak afgewezen. Om toch waardering te krijgen kan hij zich aan de rest van de groep aan gaan passen. Ook dan krijgt het kind niet de waardering die hij verwacht, want de juf weet wat hij wel kan en verwacht dat hij dat laat zien.

Zelfs op de peuterspeelzaal komt het voor dat een kind dat iets al heel goed kan minder wordt geprezen dan kinderen die moeite hebben met het verwerven van bepaalde vaardigheden. Men gaat er dan vanuit dat het niet goed is voor een kind wanneer hij steeds te horen krijgt dat hij het zo goed doet. De peuter krijgt daardoor een verkeerd zelfbeeld en kan erg aan zichzelf gaan twijfelen. Hij bemerkt wellicht heel goed dat kinderen die er minder van terecht brengen, meer geprezen worden. Dit nodigt uit tot onderpresteren.

Een deel van de hoogbegaafde kinderen verliest tijdens het onderwijsleerproces zijn of haar motivatie voor school. Niet zelden begint dit probleem al in de basisschool en komt het tijdens het voortgezet onderwijs nog verder tot ontwikkeling.

De meeste kinderen, hoogbegaafd of niet, hebben hoge verwachtingen van het voortgezet onderwijs. Wanneer die verwachtingen niet uitkomen, kan het kind erg teleurgesteld raken. Een hoogbegaafd kind dat zich op de basisschool ernstig verveelde en denkt dat daar nu een eind aan komt, komt nogal eens bedrogen uit. Wanneer de verwachtingen niet uitkomen en de nieuwe school een teleurstelling blijkt te zijn, dan kan de motivatie snel verloren gaan.

Oorzaken motivatieproblemen 

De motivatieproblemen die hoogbegaafde kinderen in het Voortgezet Onderwijs ondervinden kunnen diverse oorzaken hebben.
De oorzaak kan gelegen zijn in:

• de vorm van het onderwijs
• de manier van lesgeven
• de lesinhoud
• de beginsituatie van de leerling
• de wijze waarop de leerling bevestigd wordt

Sommige oorzaken lijken in de leerling gelegen te zijn, maar vinden hun eigenlijke oorzaak toch in het onderwijs. Zo lijken een gebrek aan motivatie en doorzettingsvermogen echt aan de leerling te liggen, maar wanneer de leerling goed onderwijs zou krijgen door docenten die zelf goed gemotiveerd zijn, dan zou die leerling geen gebrek aan motivatie en doorzettingsvermogen ontwikkelen. Wanneer de omgevingsfactoren gunstig zijn, is elke leerling beter in staat om goed te functioneren en te presteren, voor hoogbegaafde kinderen in het Voortgezet Onderwijs lijkt dat nog meer op te gaan.

Onderpresteren

Van alle problemen die hoogbegaafde kinderen in het onderwijs ondervinden, is het probleem van het onderpresteren wellicht het meest dramatische. Vanuit het onderpresteren kunnen allerlei andere problemen ontstaan zoals leerachterstanden, een onjuist en/of een negatief zelfbeeld en het kind kan in de vicieuze cirkel van perfectionisme, faalangst en onderpresteren terechtkomen. Daarnaast is het zo dat bijna alle problemen van hoogbegaafde kinderen min of meer onderpresteren tot gevolg zullen hebben.

 

Demotivatie

Eén van de voornaamste oorzaken waardoor onderpresteren ontstaat is demotivatie van de leerling voor school. Demotivatie ontstaat vooral wanneer de aangeboden leerstof niet aansluit op de leerbehoeften van de leerling. Zowel bij te moeilijke als te gemakkelijke leerstof kan de leerling gedemotiveerd raken. Wanneer de leerstof wel op het juiste niveau is, is het ook nog van belang dat het in een passend tempo wordt aangeboden met niet meer herhalingen en oefeningen dan de leerling nodig heeft.

Wanneer de leerling zijn/haar motivatie voor school verliest kan zich dat op verschillende manieren manifesteren zoals:

• een onverschillige houding tijdens de lessen
• het huiswerk wordt slecht of niet gemaakt
• de resultaten nemen af
• het rapport heeft cijfers die aan de voetbalpool doen denken
• de leerling meldt zich vaak ziek
• de leerling gaat spijbelen
• de leerling vertoont wangedrag op school
• de leerling wil niet meer naar school

Het gevolg van dit alles zal zijn dat de leerling behoorlijk gaat onderpresteren. Van onderpresteren is sprake wanneer een leerling op een lager niveau functioneert en presteert dan je op grond van zijn capaciteiten zou kunnen verwachten.

De leerling kan allerlei redenen hebben om te gaan onderpresteren, maar vrijwel altijd is hierbij sprake van een gebrek aan motivatie en doorzettingsvermogen. Dit is dan niet de oorzaak van het onderpresteren, maar het gevolg van onderwijs dat niet is afgestemd op de capaciteiten van deze leerling.

Het kind kan wel gemotiveerd zijn voor het behalen van een diploma, maar mist de motivatie en het doorzettingsvermogen om al die stappen te ondernemen die nodig zijn om dat diploma te behalen. Bij andere activiteiten kan het kind wel heel gemotiveerd zijn en over veel doorzettingsvermogen beschikken. Denk hierbij bijvoorbeeld aan kinderen die topsport bedrijven of op hoog niveau een muziekinstrument bespelen.

Demotivatie door dyslexie

Kinderen met leerproblemen zoals dyslexie, dysorthografie en dyscalculie kunnen de motivatie voor het onderwijs verliezen. Een hoogbegaafd kind kan problemen op dit gebied behoorlijk verbloemen, vooral op de basisschool en dan wordt niet opgemerkt dat het om bijvoorbeeld dyslexie gaat.

Eenmaal op het voortgezet onderwijs wordt de leerling met meerdere vreemde talen geconfronteerd, nu kan het de dyslexie niet goed meer verbloemen, hoewel het nog lang niet altijd herkend wordt. Dyslexie beïnvloedt niet alleen de resultaten met taal, maar heeft ook invloed op alle andere vakken omdat erbij gelezen en geschreven moet worden. Men veronderstelt dat het kind z’n best doet, maar het niet beter kan of dat het wel beter kan maar gewoon niet voldoende studeert.

Het kind weet zelf natuurlijk ook niet dat het b.v. door dyslexie komt dat het zo’n moeite heeft met de talen. Er wordt dikwijls voor een lagere vorm van voortgezet onderwijs gekozen dan bij de capaciteiten van dit kind past. Dat dit kind z’n motivatie verliest is in feite logisch.

Dat de leerling zijn of haar motivatie verliest is dikwijls direct het gevolg van verveling. De leerstof wordt in een te traag tempo behandeld en bevat voor deze leerling te veel herhalingen. Door de verveling verliest de leerling z’n interesse, concentratie en motivatie en gaat zitten dagdromen. Het gevolg hiervan kan zijn dat er hiaten ontstaan in de kennis van de leerling. Door deze hiaten zijn de docenten weer minder gemotiveerd om een plan van aanpak te maken.

Gebrek aan zielsverwanten voor hoogbegaafde kinderen in het Voortgezet Onderwijs

De leerling verliest niet zelden zijn of haar motivatie voor het onderwijs omdat het op school een gebrek aan zielsverwanten ervaart. Op de basisschool had dit kind over het algemeen al een groot gebrek aan ontwikkelingsgelijken. In het voortgezet onderwijs is dit probleem niet gelijk opgelost.

Voor hoogbegaafde kinderen kan het erg moeilijk zijn om zich te spiegelen aan leeftijd- of klasgenoten. Voor een goede sociale en emotionele ontwikkeling is dit echter wel van belang. Het kind kan ervaren dat het anders is dan andere kinderen.

Wanneer het zich probeert aan te passen aan de andere kinderen, kan hij/zij de plank misslaan omdat hij/zij zich niet goed in kan leven in het gedachtegoed van de meeste andere leeftijd- of klasgenoten.

Het hoogbegaafde kind denkt op een andere manier, maakt grotere denk­sprongen en ziet eerder de oplossing voor een bepaald probleem. Het komt ook voor dat het kind de oplossing voor een probleem ziet waar niemand zelfs het probleem nog maar ziet.

Anders dan anderen

Een hoogbegaafd kind houdt zich dikwijls bezig met allerlei levens- en zingevingvragen waar leeftijdgenoten niet in geïnteresseerd zijn. Dit alles maakt het voor het hoogbegaafde kind moeilijk om net zo gemakkelijk als andere kinderen vrienden te maken. Gebrek aan vriendschap of het gevoel in een isolement te verkeren kan de leerling demotiveren.

Het anders zijn en het gebrek aan ontwikkelingsgelijken kan een hoogbegaafd kind gevoelens van eenzaamheid bezorgen. Niet zelden is zijn gedrag of persoon aanleiding voor pesterijen door klasgenoten. Ook kan de klas besluiten dit vreemde kind te negeren, wat overigens hetzelfde is als pesten. Wanneer het kind zich erg eenzaam voelt en/of veel gepest wordt, kan hij/zij niet alleen de motivatie voor school verliezen, maar zelfs de motivatie om te leven.

Oplossing voor hoogbegaafde kinderen in het Voortgezet Onderwijs

De oplossing voor het motivatieprobleem is in de diverse oorzaken gelegen. Door de oorzaak weg te nemen zou het probleem moeten verdwijnen. Zo gemakkelijk ligt het helaas niet. De genoemde oorzaken moe­ten wel erkend worden als oorzaken, anders is de school, maar ook de leerling, niet geneigd iets te ondernemen.

Een leerling die zich verveelt heeft extra leerstof nodig of moet misschien zelfs een jaar versnellen. Wanneer de school vindt dat alle leerlingen dezelfde leerstof moeten verwerken in hetzelfde tempo, dan zal de school voor de leerling met een motivatieprobleem dat is ontstaan door verveling niets kunnen of willen doen. Om dan toch goed te blijven presteren zal de leerling de motivatie helemaal uit zichzelf moeten halen. Een flink portie doorzettingsvermogen is daarbij onontbeerlijk.

Voor hoogbegaafde kinderen is het doorgaans af te raden om ze in een heterogene brugklas te plaatsen. Over het algemeen zijn ze het beste af op een Gymnasium of op de VWO-afdeling van een scholengemeenschap. Dan kunnen ze van meet af aan op dit niveau onderwijs krijgen en ook op dit niveau getoetst worden.

In een heterogene groep kan de onderpresteerder naar hartelust verder gaan met onderpresteren en toch relatief goede resultaten behalen. Wan­neer VWO en HAVO en/of VMBO bij elkaar in één groep zitten, zal dat tot gevolg hebben dat de VWO- leerling zich nauwelijks in hoeft te spannen terwijl het voor de HAVO of VMBO-leerling kan betekenen dat hij/zij op z’n tenen moet lopen. Voor beiden kan het betekenen dat zij hun motivatie verliezen. De toetsen worden of op verschillend niveau gegeven of op verschillend niveau beoordeeld. De leerling krijgt dan 2 of 3 cijfers voor de toets. Een repetitie kan op dezelfde manier gemaakt, een 8 op VMBO-niveau opleveren en een 6 op VWO-niveau. De onderpresteerder kan dan tevreden zijn met de 8 en past zijn studieactiviteiten daarop aan. Het gevolg kan zijn dat de leerling steeds lagere cijfers haalt en uiteindelijk afziet van het VWO en kiest voor HAVO of VMBO. De docenten kijken toch vooral naar de cijfers en bepalen aan de hand daarvan naar welke tweede klas de leerling het beste kan gaan.

Wanneer een leerling zijn/haar motivatie verliest vanwege leerproblemen, zullen die leerproblemen eerst aangepakt moeten worden. Niet altijd is duidelijk dat het om een leerprobleem gaat en dan zal men dus bewust moeten zoeken naar het probleem.

Wanneer de leerling niet beschikt over goede studievaardigheden kan het al in het eerste jaar op het Voortgezet Onderwijs hierdoor moeilijkheden ondervinden. Een kind dat op de basisschool niet geleerd heeft om zich ergens voor in te spannen, kan ook al snel vastlopen. Het niet te hebben geleerd te leren kan een leerling flink opbreken.

Daarnaast kan de leerling het opgeven van huiswerk opvatten als terreur van de school. De leerling is niet gemotiveerd te studeren, ook al omdat hij niet weet hoe hij moet studeren. Door tegenvallende studieresultaten moet de leerling dan van VWO naar HAVO afstromen en later eventueel naar VMBO. Een deel van de hoogbegaafde leerlingen gaat zelfs zonder diploma van school.

Kinderen die wel hebben geleerd hoe ze moeten leren, zijn dikwijls in staat om de basisvorming in 2 jaar af te ronden. Toch zijn er maar weinig scholen die deze mogelijkheid open houden. Voor nogal wat hoogbegaafde kinderen lijkt ook het VWO in een te traag tempo te gaan. Het kind kan z’n belangstelling en motivatie op die manier alsnog verliezen. Om de aandacht en motivatie vast te houden is het wenselijk om deze leerlingen extra leerstof aan te bieden, dan wel het tempo op te voeren. Sommige scholen hebben een VWO+ klas. In deze klas gaan de kinderen in een versneld tempo door de leerstof heen en in de vrij gekomen tijd komen er onderwerpen en vakken aan de orde die niet op het reguliere rooster staan.

Sommige scholen stellen leerlingen in staat tot het maken van werkstuk­ken die vakoverstijgend zijn. De diverse vakken worden met elkaar geïntegreerd en de werkstukken worden dan door diverse docenten beoordeeld.

De beoordeling van de extra leerstof moet overigens altijd aan van tevoren vast te stellen criteria voldoen en ook op het rapport moet er melding van gemaakt worden. Wanneer het maken van extra leerstof vrijblijvend is, zullen maar weinig leerlingen gemotiveerd blijven om dit te doen. De resultaten moeten meetellen en serieus beoordeeld worden. Wanneer men dit achterwege laat, zal de leerling gedemotiveerd raken voor het maken van wat “extra leerstof” genoemd wordt.

Oorsprong problemen in het basisonderwijs

Veel van de problemen die hoogbegaafde kinderen in het Voortgezet Onderwijs ondervinden, vinden hun oorsprong in de basisschool. Een kind dat 8 jaar “vakantie” heeft kunnen houden, zal allicht protesteren wanneer er nu opeens gewerkt moet worden.

Een kind dat altijd iets voor zichzelf mocht doen wanneer hij klaar was, zal maar een korte spanningsboog hebben. Wanneer iedereen een half uur nodig heeft voor een bepaalde opdracht en dit kind is in 15 minuten klaar, dan kan hij ook niet veel langer geconcentreerd blijven dan die 15 minuten.

Een leerling die alles altijd heel gemakkelijk vond kan flink schrikken wanneer hij nu opeens iets niet gelijk begrijpt. Deze leerling heeft nooit echt zijn best hoeven te doen om iets onder de knie te krijgen, nu kan het kind behoorlijk aan zichzelf gaan twijfelen. Het zelfbeeld zoals het kind dat had opgebouwd, lijkt niet meer te kloppen.

Veel van de motivatieproblemen kunnen verholpen worden door de leerstof aan te passen. De leerling in zijn eigen, snelle tempo laten werken helpt ook. Het aangeven van het leerdoel bevordert het effectief leren. Wanneer de leerling vooruit loopt met de leerstof, zou hij/zij de toets moeten kunnen maken op het moment dat hij/zij daaraan toe is. Als een leerling moet wachten totdat ook de rest van de klas aan de toets toe is, dan betekent dit dat hij/zij het hoofdstuk nog eens door moet nemen wanneer de repetitie op het rooster staat. Dit bevordert de motivatie niet.

Het is belangrijk dat de leerling competent verklaard wordt. Niet alleen wanneer alles goed gaat, maar vooral ook wanneer de resultaten tegenvallen. Wanneer de leerling dan te horen krijgt dat het VWO toch te hoog gegrepen is, dan kan de leerling gaan twijfelen aan de eigen vermogens en de motivatie helemaal verliezen. Wanneer de docenten de leerling positief bevestigen, en bereid zijn alternatieve toetsen af te nemen bij tegenvallende resultaten en de leerling niet af te rekenen op elke onvoldoende, kan de leerling meer gemotiveerd raken om toch door te zetten, ook wanneer het niet zo gemakkelijk gaat als gedacht.

Samengevat

Samengevat kan gesteld worden dat een deel van de hoogbegaafde kinderen problemen ondervinden in het Voortgezet Onderwijs. Het grootste probleem lijkt het onderpresteren te zijn, dat vaak voortkomt uit een gebrek aan motivatie.

De oorzaak van de problemen lijkt grotendeels in de leerstof en de wijze van lesgeven te liggen. Een ander probleem voor hoogbegaafde leerlingen is het gebrek aan omgang met ontwikkelingsgelijken. Dit kan gevoelens van eenzaamheid opleveren. Het kind vervreemdt van de groep en van zichzelf.

De meeste problemen kunnen grotendeels voorkomen worden of goeddeels opgelost worden door de leerling de mogelijkheid te bieden om in zijn eigen tempo te werken, op zijn eigen niveau in samenwerking met ontwikkelingsgelijken.

Het is niet redelijk om van een middelbare school te verwachten dat zij een hoogbegaafde onderpresterende gedemotiveerde leerling gelijk op de rails kunnen krijgen. Om deze leerlingen wel te kunnen helpen is het noodzakelijk dat de docenten zich in het fenomeen hoogbegaafdheid verdiepen en dat zij hun lessen ook voor deze groep leerlingen interessant maken.

Het is ook niet redelijk om van hoogbegaafde leerlingen die op de basisschool nooit hebben geleerd hoe ze moeten leren, te verwachten dat ze op het voortgezet onderwijs opeens wel weten hoe ze moeten leren.

Steeds vaker gaan er stemmen op om ook hoogbegaafde leerlingen een zogenoemd rugzakje toe te kennen. Dit rugzakje is de metafoor voor een persoonsgebonden budget welke wordt toegekend aan kinderen met een mentale of fysieke handicap of een psychiatrische stoornis welke zich uit in ernstige leer- en/of gedragsproblemen.

Het gaat telkens om kinderen die zonder speciale begeleiding niet in staat zijn het onderwijs te doorlopen. Door dit rugzakje kunnen ouders de keuze maken tussen regulier en speciaal onderwijs. Het budget is niet zozeer bedoeld voor de aanschaf van leermiddelen.. Dit budget is bedoeld om begeleiding van de leerling met een handicap of stoornis en diens leerkracht mogelijk te maken. Men kan er dan ook extra lesuren en begeleidingsuren mee “inkopen”.

De enige reden waarom je als ouders van hoogbegaafde kinderen een beroep zou kunnen doen op dat rugzakje, is wanneer het met je kind al erg mis is gegaan en er forse gedragsproblemen zijn ontstaan. Dat rugzakje kun je dan krijgen vanwege die gedragsproblemen, niet vanwege de hoogbegaafdheid.

De ervaring wijst uit dat hoogbegaafde leerlingen met gedragsproblemen nogal eens een verwijzing krijgen naar het speciaal onderwijs. Het reguliere onderwijs zegt dan dat men niet is toegerust om deze kinderen binnen hun poorten te houden. Dat de gedragsproblemen in dit geval doorgaans het gevolg zijn van inadequaat onderwijs e.d. wil men liever niet onder ogen zien.

Het is zuur voor ouders van hoogbegaafde kinderen om te bemerken dat er wel een budget is voor kinderen die primaire leer- en/of gedragsproblemen hebben, en niet voor kinderen waarvan de problemen zijn ontstaan juist door inadequaat onderwijs en door een gebrek aan goede begeleiding. Nog zuurder is het voor ouders te bemerken dat kinderen met een primaire stoornis met een rugzakje wel in het reguliere basisonderwijs terecht kunnen en dat hun hoogbegaafde kind wordt verwezen naar het speciaal onderwijs. In dit artikel wordt niet ingegaan op het effect dat een dergelijke verwijzing heeft op een hoogbegaafd kind, maar dat dit doorgaans weinig positief is, zal duidelijk zijn.

Ik zou hoogbegaafdheid niet gelijk willen stellen aan mentale of lichamelijke handicaps en ook niet aan een psychiatrische stoornis. Dat het rugzakje er is voor kinderen die dit nodig hebben, vind ik terecht, maar hoogbegaafde kinderen zullen over het algemeen buiten die indicatie vallen.

Het rugzakje is, zoals reeds opgemerkt, in eerste instantie bedoeld om ouders van kinderen met een handicap in de gelegenheid te stellen een keuze te maken tussen speciaal en regulier onderwijs. Doorgaans zal het om kinderen gaan die dan al voor hun vierde verjaardag die handicap hadden. Eerder gingen slechthorende, slechtziende, lichamelijk en/of geestelijk gehandicapte kinderen en kinderen met psychiatrische problemen vrijwel allemaal naar het speciaal onderwijs.

Weer samen naar school

Vanwege het WSNS (weer samen naar school) beleid wilde men de mogelijkheid bieden om het financieel en praktisch mogelijk te maken deze kinderen ook binnen het regulier onderwijs geplaatst te krijgen. Daarom werd het rugzakje in het leven geroepen.
Hoogbegaafdheid als zodanig valt niet binnen de beschrijving van de problematiek zoals aangegeven. Er is als het ware geen indicatie om hoogbegaafde kinderen een persoonsgebonden budget in de vorm van een rugzakje toe te kennen.

Hoogbegaafdheid is geen handicap

Ik zou hoogbegaafde kinderen niet gelijk willen stellen aan kinderen met een handicap, maar ik zou wel willen dat er voor hoogbegaafde kinderen ook een financiėle regeling kwam.

Maar voordat dat er zou komen, zou ik graag zien dat er iets verandert binnen het onderwijs. Zo zou ik graag zien dat er op de PABO’s en lerarenopleidingen aandacht geschonken zou worden aan hoogbegaafdheid. Niet af en toe een beetje, niet alleen maar wanneer er iemand een scriptie over wil schrijven, maar structureel. Dan zou ik willen dat de methoden zoals die geschreven zijn voor het onderwijs een aanvulling kregen voor hoogbegaafde kinderen.

Niet alleen maar een beetje verbreding of verdieping, maar werkelijk zinvolle leerstof, die niet als tijdverdrijf wordt gemaakt maar waar de leerlingen werkelijk wat aan hebben. Dan zou ik nog willen dat er een attitudeverandering komt ten aanzien van hoogbegaafdheid, ten aanzien van hoogbegaafde kinderen en van hun ouders en natuurlijk ook ten aanzien van volwassen hoogbegaafden. Wat dat laatste betreft, dan zouden hoogbegaafde volwassenen eens wat meer “uit de kast mogen komen” in plaats van zich met elkaar onzichtbaar te maken voor de rest van de samenleving door gezellig samen te zijn binnen bijvoorbeeld de vereniging MENSA.

Heuptasje in plaats van rugzakje

Hoogbegaafdheid is zeer zeker geen handicap, maar het kan je wel gehandicapt maken wanneer het onderwijs niet afgestemd op je leer- en ontwikkelingsbehoeften. Wanneer het onderwijs ook zou zijn afgestemd op hoogbegaafde kinderen, dan zouden er gelijk al heel wat minder problemen zijn. In feite zou er dan helemaal geen rugzakje nodig zijn voor deze kinderen, hoogstens een heuptasje.

Er gaan stemmen op om een beroep te doen op de wet gelijke behandeling waar het gaat om hoogbegaafde leerlingen versus zwakbegaafde leerlingen. Voor zwakbegaafde leerlingen zijn er allerlei regelingen en er is zelfs speciaal onderwijs voor hen. Binnen het basisonderwijs zijn er ook speciale regelingen en voorzieningen voor leerlingen die uitvallen aan de onderkant. Voor kinderen die uitvallen aan de bovenkant, de hoogbegaafde leerlingen, zijn er doorgaans geen regelingen en voorzieningen.

Om te bewerkstelligen dat er ook voor hoogbegaafde leerlingen speciale regelingen en voorzieningen komen, zou ik deze leerlingen niet willen vergelijken met zwakbegaafde kinderen maar ze als groep apart te bezien. Net zoals de groep leerlingen die binnen het basisonderwijs uitvallen aan de onderkant als een aparte groep worden bezien. Wanneer men een beroep zou willen doen op de wet gelijke behandeling, zou men enkele artikelen uit de wet op het basisonderwijs eruit kunnen lichten en op grond van deze wetsartikelen beargumenteren dat hoogbegaafde leerlingen binnen het basisonderwijs kennelijk niet over dezelfde rechten beschikken als de andere leerlingen.

Aangepast onderwijs voor ieder kind

In de wet op het basisonderwijs staat dat er aan kinderen van 4 tot en met 12 jaar de mogelijkheid geboden moet worden een ononderbroken ontwikkelingsgang te volgen. Dat betekent in feite dat er voor elk kind aangepast onderwijs moet kunnen zijn. In de regel is het zo dat het onderwijs is afgestemd op het gemiddelde niveau. Alsof welk kind dan ook een gemiddeld kind zou zijn.

In de praktijk blijkt wel dat voor veel kinderen het basisonderwijs goed te volgen is en voor de kinderen die uitvallen aan de onderkant is er een vangnet. Wanneer kinderen echter sneller gaan en vooral wanneer ze erg veel sneller gaan, dan is er geen vangnet. Bij gebrek aan voldoende materialen en bij gebrek aan ontwikkelingsgelijken is versnellen dan vaak nog de beste optie, zeker in de eerste jaren van de basisschool. Vanwege redenen van ‘sociaal/emotionele aard’, willen scholen hier echter vaak niet aan. Maar een kind die leerstof geven waar het aan toe is, in de jaarklas waar het kind in zit, wil men vaak ook niet, vanwege te verwachten organisatorische problemen. Een hoogbegaafd kind zal daardoor vaak worden afgeremd in zijn/haar ontwikkeling, juist vanwege de wijze waarop het basisonderwijs is ingericht.

In de wet op het basisonderwijs staat ook dat scholen rekening dienen te houden met de verschillen tussen leerlingen. Hier blijkt dat hoogbegaafde kinderen kennelijk minder gelijk zijn dan andere kinderen en derhalve wordt er geen aandacht geschonken aan juist die verschillen. Bovenstaande kun je betrekken op de wet gelijke behandeling.

Het gaat in alle gevallen om basisschoolleerlingen en dan blijkt dat hoogbegaafde leerlingen minder dan andere leerlingen in staat gesteld worden die ononderbroken ontwikkelingsgang te volgen en dan blijkt ook dat er binnen het basisonderwijs te weinig rekening gehouden wordt met hoogbegaafde kinderen waar zij verschillen van andere kinderen.

Budgetkwestie

Extra materialen, middelen en begeleiding voor hoogbegaafden moeten doorgaans worden betaald uit het gewone budget van de school. Sommige scholen vinden het vanzelfsprekend om een breed arsenaal aan materialen in huis te hebben voor hoogbegaafden, andere scholen hebben werkelijk niets. Wanneer men een beperkt budget heeft, dan spreekt het kennelijk vanzelf om dat budget te besteden aan die kinderen waar er het meeste van zijn. Wanneer er gekozen moet worden tussen een nieuwe taalmethode voor een hele bouw of een taalcursus inclusief dure recorder voor één of enkele kinderen, dan zal men er meestal voor kiezen het geld te besteden aan die taalmethode voor een hele bouw.

Er is nu eenmaal geen speciaal budget voor hoogbegaafden

Zo is het vaak ook met het testen, wanneer men op school al vermoedt dat een kind mogelijk hoogbegaafd zou kunnen zijn, dan vraagt men doorgaans de ouders om de test te bekostigen, daar het budget van de school dit niet toelaat. Het (betalen van de) testen behoudt men voor aan kinderen die uitvallen aan de onderkant. Ook hier zou je kunnen spreken van ongelijke behandeling onder gelijke omstandigheden.

Geen rugzakje dus voor de hoogbegaafde leerlingen

Maar toch pleit ik ervoor wel een budget toe te kennen aan deze groep leerlingen. Dat zou kunnen in de vorm van een heuptasje, een metafoor voor een persoonsgebonden budget voor kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong. Wat er in het rugzakje zit kan ten behoeve van het kind besteed worden dat drager is van dat rugzakje. Wat in het heuptasje zit hoeft niet alleen besteed te worden ten behoeve van de leerling die het heuptasje om heeft, die leerling kan daar, naarmate hij/zij ouder wordt, ook zelf een bestemming voor kiezen.

Wanneer de leerling goed begeleid wordt, zal de leerling zeker in staat zijn om mee te beslissen over de besteding van dit budget. Naast begeleiding voor de hoogbegaafde leerling en zijn/haar leerkrachten zal uit dit budget ook een besteding kunnen worden gedaan voor lesmaterialen welke in eerste instantie speciaal voor deze leerling bestemd zijn, maar die ook andere hoogbegaafde leerlingen ten goede kunnen komen.